Państwo przeciwko aktywistom z granicy. Nasilają się represje

Somalijczyk ledwo stał
Tego dnia wraz z dwiema wolontariuszkami Bartek wziął udział w dwóch interwencjach. Pierwsza z nich była bardzo trudna, bo lokalizacja znajdowała się na otwartej przestrzeni blisko granicznej zapory. Wezwanie pochodziło od grupki trzech mężczyzn: dwóch z Etiopii i jednego z Somalii. Potrzebowali suchych ubrań, jedzenia, leków i opatrzenia nóg.

Zwłaszcza Somalijczyk miał mocno poranione golenie – po tym, jak był bity i kopany przez białoruskie służby. Wszyscy trzej w wywiadzie telefonicznym potwierdzili wolę składania wniosków o ochronę międzynarodową, miało dojść do ich ujawnienia Straży Granicznej. Wolontariusze liczyli się z tym, że zostaną dostrzeżeni przez strażników od strony płotu, jednak zależało im na tym, aby wcześniej dotrzeć do ukrytych w kępie krzaków ludzi, tak, aby zdążyli oni podpisać dokumenty: pełnomocnictwa i wnioski azylowe. Chcieli też nagrać wideo, na którym cudzoziemcy proszą o ochronę, aby nie było żadnych wątpliwości. Ostatnie 100 metrów aktywiści przebyli więc biegiem.
Kiedy trzy pełnomocnictwa zostały wypisane na Bartka, można było zabrać wyziębionych chłopaków na otwartą przestrzeń, na słońce. Szli po szronie, poranek był mroźny. Pojąc cudzoziemców gorącą herbatą, przeprowadzali wywiad medyczny i przebierali ich sprawnie – każdy z ratowników miał wyznaczone role. Przesłali do bazy zdjęcia dokumentów i poprosili o powiadomienie SG. Gdy na miejscu pojawił się patrol, Bartek przedstawił się jako pełnomocnik cudzoziemców, przekazał wnioski o ochronę i poinformował strażników, że nagrywa całą sytuację dla celów dokumentacyjnych.

– Rejestrując wszystko mamy większe szanse, że osoba nie zostanie pushbackowana. Służby wiedzą, że patrzymy im na ręce – tłumaczy Bartek w rozmowie z Piotrem Czabanem. Podkreśla, że jak do tej pory wszystko przebiegało zgodnie z prawem i poprawnie. Nawet udało mu się wynegocjować ze strażnikami, aby nie skuwali cudzoziemców trytytkami, choć to powszechna praktyka. – Zobaczcie, w jakim są kiepskim stanie – przekonywał.
To była prawda. Somalijczykowi trzeba było pomóc wstać, chwiał się, ledwo stał na nogach. Był młodziutki, 20-letni. Student.

„Ale macie przeje…ne”
Aktywiści pojechali w ślad za autem straży do placówki w Michałowie. Przy bramie funkcjonariuszka – która, o dziwo, przedstawiła się – upewniła Bartka, że jego mocodawcy dopiero przyjechali, procedury jeszcze się nie zaczęły i że zawiadomi go telefonicznie.
Zadzwoniła niebawem, gdy byli w drodze do bazy, i przekazała, że Somalijczyk w brudnym, mokrym ubraniu zostawił dokument tożsamości. Brakowało też jednego z pełnomocnictw. Umówili się, że Bartek dowiezie te dokumenty następnego dnia rano (zdjęcie legitymacji, którą znalazł w spodniach, zgarniętych razem z innymi rzeczami migrantów, wysłał na podanego maila).
– Podejrzanie gładko wszystko idzie – westchnął Bartek do koleżanek. Ale przecież zdarzało się tak też wcześniej. – To, jakie są standardy współpracy z SG, zależy nawet nie od placówki, ale od konkretnego koordynatora zmiany i konkretnej osoby – podkreśla w rozmowie z Piotrem.

Następnego dnia stawił się w placówce SG w Michałowie, aby na zaproszenie funkcjonariuszki dostarczyć brakujące dokumenty i uczestniczyć jako pełnomocnik w procedurze składania wniosku przez Somalijczyka (zazwyczaj jego rola ogranicza się wtedy do bacznej obserwacji podsuwanych cudzoziemcowi do podpisania dokumentów i interweniowania, by nie podpisał niczego, czego nie rozumie i nie rozumie skutków prawnych, które ten podpis za sobą pociąga).
Jednak utknął w przedsionku. Kazano mu czekać – najpierw na zewnątrz, a gdy zaprotestował, że ziąb – na krzesełkach dla petentów.
Wyszedł do niego mężczyzna po cywilnemu, w pomarańczowej bluzie, i zaczęła się klasyczna przepychanka:
– Czy ma pan pełnomocnictwo? A co pan tu ma za dokument? – [w przezroczystej koszulce trzymał odnalezioną w ciuchach legitymację Somalijczyka]. – Popełnia pan przestępstwo, posługując się nie swoim dokumentem.

W końcu kazano mu złożyć dokumenty, które przywiózł, u dyżurnego. Nie otrzymał pokwitowania. Znów czekał około kwadransa, aż pojawił się ten sam mężczyzna w cywilnym ubraniu wraz z funkcjonariuszem w mundurze moro.
Poinformowali Bartka, że dwaj Etiopczycy pojechali już do Połowców. Trochę się uspokoił, bo z jego doświadczeń wynika, że w tamtejszym hubie na przejściu granicznym mają wprawę, podchodzą rzeczowo i większość cudzoziemców składających wnioski azylowe kierują do ośrodków otwartych.
– A co z moim mocodawcą z Somalii? – zapytał.
– Tej sprawy już nie ma. Już nie jest pan pełnomocnikiem. Cudzoziemiec odwołał chęć ubiegania się o ochronę – padło w odpowiedzi.
– W takim razie proszę o wgląd do dokumentów, które to potwierdzą lub o widzenie z moim mocodawcą.
– Proszę opuścić placówkę, w przeciwnym razie użyjemy środków przymusu bezpośredniego.

Bartosz usiadł na krzesełku i oświadczył, że nie ruszy się stąd, dopóki jego żądanie nie zostanie spełnione. Konflikt eskalował, więc włączył przycisk nagrywania w telefonie.
Pracownicy placówki SG w Michałowie złapali Bartka pod ręce i wyprowadzili na schody. Wleczony, miał przed oczami twarz 20-latka, wiezionego prawdopodobnie teraz za druty.
Było akurat świeżo po publikacji raportu o śmierciach na granicy, wszyscy mieli więc świadomość, ile osób od początku kryzysu przypłaciło go życiem, a ile wciąż jest zaginionych.
Bartek wiedział, że pushback wiąże się z bezpośrednim narażeniem nie tylko zdrowia, ale i życia, i wiedział, że po białoruskiej stronie dzieją się rzeczy najstraszniejsze: bicie, szczucie psami, gwałty. Przeleciało mu przez głowę, że chłopak, który mu zaufał, może tej wywózki nie przeżyć.

– Poczułem totalną niesprawiedliwość i niemoc wobec rażącego łamania prawa. Przecież znajdujemy się w kraju podobno demokratycznym, ten człowiek ma jakieś prawa. Ja jako jego pełnomocnik też je mam, a zabrania mi się dostępu do urzędu publicznego, wyrzuca się mnie siłą, odmawiając dostępu do dokumentów i mojego mocodawcy – Bartek tłumaczy swoje wzburzenie.
– Zawsze hołduję zasadzie, że jestem stanowczy, ale kulturalny i w miarę możliwości spokojny. Dysponuję podstawową wiedzą w zakresie przepisów i kompletem dokumentów. To daje mi pewne poczucie sprawczości i bezpieczeństwa. Tym razem poczułem, że to zniknęło, nikt tego tutaj nie szanuje. Puścił mi wentyl bezpieczeństwa, puściły emocje.

I rzucił dwukrotnie:
– Ale macie przejebane. Ale macie przejebane.

Po czym rozwinął bardziej parlamentarnymi słowami:
– Łamiecie prawo! Jestem pełnomocnikiem osoby z Somalii, która prawdopodobnie została bezprawnie spushbackowana. Sprawa zostanie zgłoszona do rzecznika praw obywatelskich i do innych organów, które zajmują się prawami człowieka. Musicie się liczyć z konsekwencjami.

Podwójnie sfrustrowany
Dzisiaj Bartosz przyznaje, że wszystko by powtórzył, oprócz wulgaryzmów.
– Nie było w tym żadnej groźby, bo czym ja mogłem im zagrozić: ja jeden, nieuzbrojony, przeciętnej budowy facet, wobec dwóch funkcjonariuszy, którzy mają za sobą jeszcze kilkudziesięciu uzbrojonych kolegów, na ich zamkniętym terenie. Wszelkie formy przemocy są mi totalnie obce, dlatego tym bardziej źle zniosłem, że taka przemoc jest stosowana wobec mnie.

Po powrocie do bazy napisał skargę do rzecznika praw obywatelskich. W nocy uczestniczył w kolejnej interwencji i następnego dnia w placówce SG w Narewce jako pełnomocnik brał udział w składaniu dwóch wniosków azylowych. Wtedy poproszono go do innego pomieszczenia, gdzie jacyś ludzie z zatroskanymi minami, przedstawiający się jako śledczy, próbowali wyciągnąć z niego przebieg wczorajszego zdarzenia. Odmawiał, nie chcąc rozmawiać bez prawnika.

– Odegrali przede mną teatr, że są bardzo zaniepokojeni, że jest im wręcz wstyd, że są od tego, żeby eliminować takie zdarzenia w służbach. Zaprosili mnie z pełnomocnikiem na następny dzień – „wystawimy panu wezwanie w charakterze świadka, to tylko tak się nazywa, bo musi być sformalizowane”. Na wezwaniu był jakiś paragraf, jedna ze śledczych powiedziała, że dotyczy niedopełnienia lub przekroczenia obowiązków służbowych przez funkcjonariusza państwowego – opowiada Bartek.

„A czy mógłby pan nam chociaż króciutko, swoimi słowami opowiedzieć to zajście, żebyśmy się mogli przygotować?” – śledczy nie poddawali się.

– Byli wyszkoleni, zagrali na mojej czułej nucie, czyli poczuciu sprawiedliwości. W końcu popełniłem błąd i dałem się podprowadzić. Gdy opowiadałem, wzdychali: „Ojej, naprawdę? Tak nam przykro, no tak nie może być!”. Chyba chodzili na zajęcia aktorskie – zżyma się Bartek.

Jednak mimo wielu nalegań, stanowczo odmówił przekazania nagranego przez siebie filmu i wtedy przedstawienie się skończyło. Usłyszał poważne: „Informuję pana o decyzji zatrzymania pańskiego telefonu jako dowodu w sprawie”.

Następnego dnia, gdy przyjechał z pełnomocniczką na przesłuchanie, dowiedzieli się, że odbędzie się ono w innym terminie. I ma w nim uczestniczyć w „nowej roli procesowej”. Dostał wezwanie na przesłuchanie w charakterze podejrzanego i został oskarżony o wywieranie wpływu na działania funkcjonariuszy Straży Granicznej. Z paragrafu, który stanowi, że groźbą karalną próbował zmusić funkcjonariuszy państwowych do odstąpienia lub wykonania konkretnej czynności służbowej – w tym przypadku, do przyjęcia wniosku azylowego. Jest to zagrożone sankcją do trzech lat pozbawienia wolności.

Jego proces zacznie się 30 lipca przed Sądem Rejonowym w Białymstoku. Bartek ma wsparcie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka i kolektywu Szpila.

– Pushbacki są nielegalne i sprzeczne z prawem krajowym i międzynarodowym. Wolontariusze, tacy jak Bartosz, są często jedynymi gwarantami przestrzegania praw osób migrujących – podkreśla HFPCz.

Po powrocie z Podlasia do Warszawy, Bartek wielokrotnie pisał do komendanta SG w Michałowie, pytając o losy Somalijczyka. Odpowiedzi nigdy nie dostał. Dopiero z kopii korespondencji, dołączonej do odpowiedzi RPO na skargę, dowiedział się, że SG wydała postanowienie o wydaleniu Somalijczyka z terytorium RP, a decyzja ta została wykonana najpewniej już w momencie, gdy on walczył o przestrzeganie prawa w placówce.

Pytany przez Piotra o koszty emocjonalne i ewentualny paraliż – czy nie zraził się do pomocy humanitarnej, Bartosz odpowiedział, że nie, bo:
– Po pierwsze, osoby wciąż potrzebują pomocy. A po drugie, mam bardzo dużą potrzebę, aby nagłośnić to, co się stało – nie w swojej sprawie, tylko w sprawie przestrzegania prawa. Zależy mi na tym, żeby pokazać, jak w naszym kraju łamane są elementarne prawa człowieka. Cholera jasna, czy po to przez osiem lat rządów PiS-u jako aktywista różnych organizacji społecznych zabiegałem o zmianę tej władzy na demokratyczną i o powrót praworządności, żeby doświadczać takich rzeczy? Jestem tym podwójnie sfrustrowany.

Karuzela jesieni 2023 roku
Ewa pracuje jako kasjerka, mieszka z rodziną na Śląsku. Wyróżnia ją ogromna wrażliwość na ludzką krzywdę. Gdy rozpoczął się kryzys humanitarny, a do polskich i litewskich ośrodków dla cudzoziemców zaczęło trafiać coraz więcej ludzi, włączyła się w spontaniczny ruch społeczny zbierania funduszy, szykowania paczek i wysyłania do obozów.

W paczki ładuje się wszystko, co najpotrzebniejsze: ubrania, bieliznę, artykuły spożywcze, kosmetyki, telefony. Zgromadzone dobra dla nieszczęśników pozamykanych w ośrodkach o więziennym reżimie często zalegały u Ewy w domu. I te paczki, i worki przyszło przegrzebywać funkcjonariuszom policji, SG i CBŚ, gdy 7 września 2023 roku przyszli z nakazem rewizji i zatrzymania.

Byli grzeczni – Ewa złego słowa nie da o nich powiedzieć. Wyprowadzając ją, nie skuli kajdankami. Zresztą Ewa nawet o kilku tygodniach aresztu opowiada dość pogodnie: pozbawiona kontaktu ze światem, namawiała współosadzone dziewczyny do gry w państwa-miasta i czytała wszystko, co jej wpadło w ręce.

To jednak była trauma – i gdy jakiś czynnik uruchamia wspomnienia, Ewa długo nie może się uspokoić.