Matka bliskowschodnich kryzysów. Spisek Wielkiej Brytanii i USA w celu obalenia premiera Iranu [WYKŁAD] #1

Wstęp

Gdy przywołujemy w pamięci lata pięćdziesiąte XX wieku, zazwyczaj stają nam przed oczami ponure echa zimnej wojny, polityczne rozgrywki mocarstw i nieuchronne starcia ideologiczne. Jednak ze zgiełku globalnych napięć tamtego okresu wyłania się epizod, który pozwala nam uchwycić głębszy sens przenikania się historii, polityki i moralnych dylematów: jest to historia Iranu za czasów premiera Mohammada Mosaddegha.

Przyjrzenie się dziejom kryzysu naftowego lat 1951–1953 ujawnia nie tylko tło tego konfliktu, ale pozwala dotknąć samej istoty zmagań o suwerenność państwową i zarazem dostrzec zagrożenia, które w ciągu ostatnich siedmiu dekad nie straciły na aktualności.

Kto przebrnie przez ten wykład, będzie mógł zrozumieć, jak naród, pragnący wyrwać się z objęć powierniczego traktowania przez zachodnie koncerny naftowe, niespodziewanie staje w centrum politycznego trzęsienia ziemi – tak potężnego, że w konsekwencji przesądzi o dalszych losach całego regionu.

Premier Mosaddegh, niestrudzony orędownik nacjonalizacji, jest tu nie tyle symbolem naiwnego idealizmu, ile raczej nośnikiem prastarego konfliktu, rozgrywającego się pomiędzy ideałami wolności a chłodnym rachunkiem globalnych potęg. Istnieje w tej historii gorzka ironia: to właśnie państwa Zachodu, nieustannie szczycące się hasłami demokracji, wolności i rozwoju, posłużyły się narzędziami dywersji i operacji wywiadowczych, by zablokować podmiotowość Iranu na arenie światowej polityki.

Dlaczego warto zapoznać się z tym wykładem? Z jednej strony, przybliża on realia konkretnej epoki, w której pojęcia takie jak „koncesja naftowa” czy „szach” brzmiały w całkiem innej tonacji, kojarząc się raczej z dalekim, egzotycznym krajem na peryferiach. Z drugiej, historia Iranu w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych jest niczym lustro, w którym możemy się przeglądać, rozważając współczesne konflikty o surowce, przyczyny dzisiejszych wojen i ciągłą agresję w relacjach pomiędzy bogatymi gospodarkami a państwami mniej zamożnymi, lecz obfitującymi w zasoby strategiczne.

Ten wykład pokazuje, że konflikty o ropę i wpływy nie są wcale domeną ostatnich lat – wyrastają z korzeni znacznie głębszych, a sposoby, w jaki wielkie mocarstwa mieszają się w sprawy państw rozwijających się, mają tradycję sięgającą epoki kolonialnej.

Dla miłośników historii może być to intelektualna podróż w głąb XX wieku, opatrzona datami, faktami, nazwiskami i dokumentami. Jednak istota owego kryzysu naftowego leży nie tyle w suchych faktach, co w zdumiewającym splocie moralnych rozterek i dziejowych zawiłości. Z jednej strony mamy rząd irański – z premierem uchodzącym za człowieka przenikliwego, a jednocześnie nieugiętego w obronie zasady, że to Irańczycy powinni czerpać główne zyski z własnych zasobów. Z drugiej mamy Wielką Brytanię, walczącą o utrzymanie lukratywnych przywilejów imperium oraz Stany Zjednoczone, uosabiające pragmatyczną zimnowojenną obsesję wynikającą z lęku przed zdominowaniem Iranu przez ZSRR. Skończyło się to obaleniem premiera Mosaddegha, a w konsekwencji umocnieniem autorytarnych rządów szacha Pahlawiego, co z kolei w następnym pokoleniu doprowadziło do eksplozji rewolucji islamskiej, która zmieniła tamten region na zawsze, czym zapoczątkowała dramaty trwające do dzisiaj.

Ten wykład skieruje nas na przecięcie dociekań filozofii dziejów oraz analiz politycznej i historycznej. Mamy tu bowiem do czynienia z upadkiem rządu wybranego w zgodzie z demokratycznymi procedurami, co wymusza zadanie pytania: na ile retoryka wolnościowa jest w stanie ustąpić interesom surowcowym? Czy można mówić o sprawiedliwości, gdy stawką jest ropa, a aparat wywiadowczy wielkich potęg potrafi w mgnieniu oka uruchomić lokalnych sojuszników, by przesądzić o przyszłości całego narodu? To właśnie te zagadnienia porusza niniejszy wykład, pozwalając odbiorcy spojrzeć pod powierzchowną warstwę dyplomatycznego komunikatu i sięgnąć do przyczyn gorzkiej nieufności, jaką narody Bliskiego Wschodu wciąż żywią wobec Zachodu.

W tym kontekście warto dostrzec, że historiozofia – rozumiana jako refleksja nad filozoficznym sensem dziejów – nie jest tu abstrakcją, lecz kluczem do zrozumienia procesów rządzących polityką i historią. Rozważania o etyce władzy i powinnościach mocarstw w relacji z państwami słabszymi przeplatają się z wątkiem wymuszonej modernizacji, będącej w istocie imperialną ekspansją, i stłamszenia rodzącej się kultury politycznej w Iranie. Śledząc tę opowieść, można uchwycić, że z pozoru lokalny dramat z lat pięćdziesiątych – wielotysięczne demonstracje pod Abadanem, spory w teherańskim parlamencie czy tajne gry CIA – przesądził o tym, jak wygląda globalna scena polityczna dzisiaj. Zwłaszcza w kontekście surowców energetycznych, które nieustannie przyciągają uwagę graczy międzynarodowych, jak i społeczeństw liczących na poprawę losu dzięki własnym kopalniom ropy czy gazu.

Nieprzemijająca aktualność tej historii ujawnia się też w konkluzjach, jakie można z niej wyciągnąć. Kiedyś zachodnie mocarstwa wykorzystywały ogniwo zimnej wojny i antykomunistycznej retoryki, aby uzasadnić, dlaczego nie mogą przystać na pełną niezależność Iranu w sprawach naftowych. Dziś, choć kontekst ideologiczny uległ przekształceniu, wciąż oglądamy potężne kraje interpretujące suwerenność innych państw przez pryzmat własnych interesów, co nierzadko prowadzi do sankcji, blokad bądź tzw. „misji stabilizujących”. Analiza tamtych zdarzeń pomaga nam zatem zrozumieć zjawisko cyklicznego powtarzania się schematów w polityce światowej: wielki apetyt na surowce, chęć nadzorowania strategicznych regionów, wykorzystywanie haseł wolnościowych, a w tle niebezpieczna bliskość prowokacji i przewrotów.

Wreszcie, należy oddać hołd samej postaci premiera Mosaddegha. Jeśli w oczach zachodnich przywódców jawił się jako „utrudniający życie fanatyk irańskiego nacjonalizmu”, to w świadomości wielu Irańczyków stał się mitycznym obrońcą narodowej suwerenności, którego nieszczęsny los symbolizuje, jak krucha bywa prawo do decydowania o własnym bogactwie, gdy w grze pojawiają się globalne siły. Zderzenie tych dwóch wyobrażeń – z jednej strony nieprzewidywalny polityk, z drugiej niestrudzony bohater – wspaniale ilustruje sprzeczności tkwiące w relacjach między centrum światowego kapitału a krajami rozwijającymi się.